Społeczny wymiar procesu wdrażania energetyki jądrowej w Polsce

Społeczny wymiar procesu wdrażania energetyki jądrowej w Polsce
Fot. Adobe Stock. Data dodania: 20 września 2022

Artykuł koncentruje się na analizie czynników społecznych, które mogą mieć wpływ na proces wdrażania programu energetyki jądrowej oraz innych technologii energetycznych. W artykule przybliżone zostają badania nad społecznym rozumieniem nauki (Public Understanding Science Technology - PUS lub Science, Technology, Society - STS) oraz główne problemy związane z komunikacją o ryzyku związanym z nowymi technologiami. Zaprezentowany jest również model wzmacniania społecznego w odniesieniu do ryzyka oraz dyskutowane są ważniejsze czynniki psychologiczne, polityczne i społeczne wpływające na ocenę ryzyka związanego z wdrażaniem technologii energetycznych. Artykuł kończy się wnioskami odnośnie współpracy badaczy zajmującymi się różnymi obszarami nauki i technologii (włączając nauki społeczne) w procesie planowania wdrażania technologii energetycznych.

W styczniu 2014 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę w sprawie Programu polskiej energetyki jądrowej1. Program zawiera harmonogram wybudowania dwóch elektrowni jądrowych oraz przygotowania pod inwestycje infrastruktury regulacyjnej i organizacyjnej. Celem artykułu jest wprowadzenie do problematyki społecznego wymiaru procesu wdrażania energetyki jądrowej.

Zakładamy, że poza wymiarem politycznym, ekonomicznym i technologicznym wymiar społeczny będzie ważnym parametrem wpływającym na powodzenie rządowego programu.

Do czynników społecznych, które mogą mieć wpływ na proces wdrażania programu energetyki jądrowej zalicza się: uwarunkowania historyczne, kulturę, styl życia, integrację społeczeństwa, klimat polityczny, podział władzy, orienta-

cję polityczną obecnych władz, stopień zainteresowania i wiedzy polityków i społeczeństwa energetyką oraz zaangażowanie w sprawy energii. Za Zbigniewem Łuckim2 uważamy, że jednym z czynników spowalniających procesy wdrażania nowoczesnych technologii energetycznych w Polsce jest niedostateczne zainteresowanie polskiej nauki społecznej (ekonomii, politologii, socjologii, psychologii) problemami energii. Potwierdza to jeden z niewielu polskich badaczy relacji nauka-technika-społeczeństwo Lech Zacher pisząc, że: ciągle jeszcze w polskiej i nie tylko tradycji socjologicznej i politologicznej ani technika, ani jej relacja zę społeczeństwem nie stanowią znaczącego obiektu analizy3. Do pozostałych barier rozwoju należy niski poziom świadomości energetycznej polskiego społeczeństwa4.

Problematykę społecznego rozumienia nauki i technologii (Public Understanding Science Technology - PUS lub Science, Technology, Society - STS5), jako konieczności dla funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie przemysłowym - podjęto w latach 70. XX w. Perspektywa PUS wykracza poza kwestię rozumienia procesów i metod nauki i techniki oraz poziomu ich znajomości w społeczeństwie, mierzonej badaniami opinii publicznej, dotyczy również wiedzy o instytucjach naukowych i organizacjach, strategiach komunikacyjnych i formach absorpcji nowej wiedzy przez opinię publiczną. Przegląd wyników dotychczasowych badań w obszarze PUS i STS pozwala wyróżnić najważniejsze czynniki psychologiczne i społeczne, które są szczególnie istotne dla kształtowania się postaw wobec nauki i technologii oraz wpływają na percepcję zagrożeń z nimi związanych.

W artykule koncentrujemy się tylko na jednym z elementów społecznego odbioru technologii - społecznej percepcji ryzyka. Przywołując koncepcję wzmocnienia społecznego Jeanne X. Kasperson i Rogera E. Kasperson podkreślamy jak złożony i wieloaspektowy jest proces uzyskiwania poparcia społecznego dla kontrowersyjnych technologii. W przypadku Polski proces ten może okazać się szczególnie dużym wyzwaniem.

RYZYKO A ENERGIA JĄDROWA

Urlich Beck we wprowadzeniu do Społeczeństwa światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa6 po ponad dwudziestu latach od publikacji Społeczeństwa ryzyka podkreśla, że

w społeczeństwach ryzyka wraz z szybkością i radykalnościąprocesów modernizacji tematyzuje się skutki jej sukcesów. Powstaje nowa ryzykowność ryzyka, gdyżpo części zawodzą możliwości jego kalkulacji i instytucjonalnego ujęcia (...) W dyskusjach o ryzyku, podczas których stawia się też kwestię normatywnego (samo)ograniczenia, prawo wypowiedzenia się uzyskują mass media, parlamenty, ruchy społeczne, rządy, filozofowie, prawnicy, literaci i tak dalej7.

Europejczycy myślą o energetyce jądrowej w kontekście ryzyka co potwierdzają liczne badania sondażowe. Ponad połowa ankietowanych w Special Eurobarometr Europeans and Nuclear Safety 20108 przeprowadzonym na terenie całej Unii Europejskiej postrzegała energię jądrową jako zagrożenie a nie jako neutralne źródło energii. Badanie dotyczyło ogólnego postrzegania energii jądrowej w kontekście kosztów, możliwości zastąpienia odnawialnymi źródłami energii; bezpieczeństwa jądrowego, w tym postrzegania ryzyka energii jądrowej i elektrowni atomowych, ogólnego znaczenia czynnika ryzyka i jego wpływu na postawy względem energetyki jądrowej; znajomości zagadnień jądrowych i bezpieczeństwa jądrowego: wiedzy na temat energii jądrowej i bezpieczeństwa, poczucia bycia poinformowanym, źródeł informacji w szkole, preferowanych źródeł informacji oraz oczekiwań względem partycypacji w decyzjach dotyczących energetyki jądrowej. Wyniki Eurobarometru wykazały, że Europejczycy są skłonni poprzeć energetykę jądrową, ale przede wszystkim jako środka do zmniejszania zależności energetycznej i w trochę mniejszym zakresie jako środka zapewnienia bardziej konkurencyjnych i stabilnych cen energii oraz aby sprostać wyzwaniom związanym ze zmianami klimatycznymi. Mniej niż 20% respondentów uważało, że udział energii jądrowej w koszyku energetycznym powinien zostać zwiększony. Ważnym czynnikiem dla respondentów, wpływającym na ich postawę względem energetyki jądrowej okazała się być kwestia bezpieczeństwa elektrowni. Badani obawiali się awarii związanych z długoletnim działaniem elektrowni. Za poważny problem respondenci uznali możliwość ataków terrorystycznych na elektrownie jądrowe. Poziom wiedzy respondentów w kwestiach energetyki jądrowej okazał się umiarkowany. Niewielu respondentów wiedziało, że Unia Europejska ma największą liczbę elektrowni jądrowych na świecie. Większa część Europejczyków wiedzę na temat energii jądrowej czerpie z mediów, głównie z telewizji. Respondenci chcieliby wiedzieć więcej na temat utylizacji odpadów radioaktywnych. Do najbardziej zaufanych źródeł informacji ankietowani zaliczyli naukowców oraz organizacje krajowe i międzynarodowe zajmujące się energetyką jądrową. 24% Europejczyków chciałoby brać udział w procesie podejmowania decyzji dotyczących rozwoju i aktualizacji strategii energetycznych. 25% uważało z kolei, że decyzje te powinny podejmować odpowiednie władze, 18% respondentów było zdania, że problematyka ta powinna być konsultowana w parlamentach krajowych, a 25% z organizacjami pozarządowymi. W tym względzie ponad jedna trzecia respondentów (33%) z Polski opowiedziała się za udziałem w podejmowaniu decyzji przez obywateli, w dalszej kolejności wskazano branżowe organizacje (22%), organizacje pozarządowe (20%) i tylko 12% opowiedziało się że decyzja taka powinna być podjęta przez parlament krajowy.

W Polsce w latach 2006-13 realizowano 9 ogólnopolskich badań sondażowych9 w zakresie pomiaru aprobaty koncepcji budowy w Polsce elektrowni atomowej oraz akceptacji jej lokalizacji w niedalekiej odległości od miejsca zamieszkania badanych. Odsetek aprobujących inwestycję generalnie (w 2009 48% do 35% w 2013) i lokalnie (w 2009 36% na 25% w 2013) po awarii w Japonii wyraźnie zmalał, co niewątpliwie ma związek z poczuciem zagrożenia.

MODEL WZMOCNIENIA SPOŁECZNEGO W ODNIESIENIU DO RYZYKA (SARF)

Za społecznym ujęciem ryzyka przemawia kilka argumentów. Po pierwsze ryzyko to problem społeczny lub polityczny, tak jak w obecnej debacie nad kwestią przyszłego ekologicznego społeczeństwa10. Po drugie wiąże się z kontekstem społeczno-kulturowym: ludzie różnie postrzegają ryzyko ponieważ pochodzą z różnych środowisk i kultur11. Zakładając, że nauka i polityka znajdują się w obrębie kultury wiemy, że odmienność kulturowa wpływa na ocenę ryzyka. Po trzecie ryzyko jest konstruowane w strategiach i dyskursach (również medialnych), a za jego pomocą kształtuje się społeczną kontrolę i funkcjonowanie społeczeństwa12.

Społeczna ocena ryzyka zastosowania danej technologii ma kluczowe znaczenie dla jej akceptacji bądź odrzucenia. W przeciwieństwie do eksperckiej oceny ryzyka nie da się jej przewidzieć na podstawie rachunku kosztów i zysków, zgodnie z paradygmatem teorii racjonalnego podejmowania decyzji, ponieważ na ocenę poznawczą nakładają się m.in. emocje. Czasami z pozoru błahe zagrożenia skupiają na sobie nieproporcjonalnie większą uwagę niż zagrożenia dobrze udokumentowane w nauce i znacznie poważniejsze. Przykładem jest technologia jądrowa, która jest tak silnie skojarzona z ryzykiem, że jest ona napiętnowana społecznie13.

Złożone schematy interpretacji ryzyka w sferze publicznej przedstawia interdyscyplinarna koncepcja społecznego wzmocnienia ryzyka (SARF) autorstwa Jeanne X. Kasperson i Rogera E. Kasperson. Wzmocnienie społeczne zwraca uwagę na fakt, że społeczna i polityczna interpretacja ryzyka jest w istocie procesem komunikacji, w którym dużą rolę odgrywają aktorzy społeczni i instytucje. W jego trakcie ryzyko podlega dekodowaniu z udziałem wartości i symbolicznych modeli interpretacji14.

Autorzy modelu zakładają, że informacja o zagrożeniu może zostać "zmanipulowana" przez wzmocnienie lub zmniejszenie mocy "sygnałów", ich filtrowanie i uwypuklanie wybranych aspektów (zastosowanie schematów interpretacji). W rezultacie dochodzi do wzmocnienia lub zlekceważenia wybranych informacji na temat zagrożeń. W procesie tym uczestniczy wielu aktorów i instytucji (stacje nadawcze): grupy naukowców; instytucje zarządzające ryzykiem; środki przekazu; działacze i grupy na rzecz ochrony środowiska; grupy rówieśników; agendy rządowe oraz poszczególne etapy (stadia) wzmacniania informacji: filtrowanie sygnałów; dekodowanie sygnału; przetwarzanie informacji o ryzyku; wiązanie informacji ze społecznymi wartościami w celu wyciągnięcia wniosków w kwestii za-

rządzania ryzykiem i bieżącej polityki; wchodzenie w interakcje między grupami kulturowymi i rówieśniczymi w celu interpretacji i potwierdzenia sygnałów; formułowanie zamiaru tolerowania określonego zagrożenia lub podjęcia działań na rzecz jego zniesienia lub wycelowanych przeciwko zarządzającym ryzykiem; zaangażowanie w działania indywidualne lub zbiorowe mające na celu akceptację zagrożenia, ignorowanie, tolerowanie lub zmianę15.

Przegląd badań psychologicznych i socjologicznych nad społecznym odbiorem technologii pozwala wyróżnić kilka najważniejszych czynników związanych z ukazanymi na powyższym schemacie społecznymi i indywidualnymi stacjami nadawczymi. Pierwszą istotną zmienną wpływającą na ocenę sposobu implementacji nowych odkryć naukowych jest poziom zaufania do władz, które angażują się w promocję danej technologii. W badaniach okazało się na przykład, że osoby, które przejawiały niższy poziom zaufania do rządu, bardziej obawiały się zagrożenia związanego z awarią elektrowni atomowej16. Ważnym czynnikiem związanym z zaufaniem do rządzących jest także spostrzegane ryzyko korupcji oraz malwersacji finansowych.

Drugim obszarem ludzkiego funkcjonowania, który wiąże się z poziomem spostrzeganego ryzyka oraz z postawami wobec nauki i technologii są wyznawane wartości, na których ludzie opierają swoje decyzje i które kształtują ich percepcję świata społecznego. Wartości, które ludzie cenią (np. uniwersalizm, tradycja, władza, wartości materialistyczne, samorozwój) wskazują na te obszary życia, które są najwyżej cenione przez jednostki. Można je określić jako szeroko zdefiniowane cele życiowe, których funkcją jest kierowanie wyborami jakich dokonujemy w życiu, naszymi postawami i zrachowaniami. Jedną z szerzej przyjętych koncepcji dotyczących podziału wartości, jest teoria struktury wartości Schwartza. Zaproponował on model dziesięciu głównych wartości. Struktura wartości wg Schwartza jest zorganizowana wokół dwóch dwubiegunowych wymiarów. Bieguny jednego wymiaru to z jednej strony otwartość na zmiany

I OSŁABIENIE

(poszukiwanie stymulacji i nowości, wartości hedonistyczne), z drugiej strony wartości konserwatywne (tradycja, bezpieczeństwo, konformizm). Drugi wymiar opisany jest przez biegun transcendencji Ja - przekraczania własnego egoistycznego interesu (np. zwracanie uwagi na wartość natury, czy dbanie o dobro innych ludzi), oraz biegun wartości ukierunkowanych na rozwój Ja (władza, osiągnięcia). Ten model wartości został potwierdzony w wielu badaniach prowadzonych w zróżnicowanych obszarach kulturowych na całym świecie17. W kontekście percepcji ryzyka i zagrożeń, wartości okazały się ważnymi predyktorami poziomu lęku związanego z różnymi technologiami. Na przykład wcześniejsze badania wykazały, że wartości, które podkreślają rolę tradycji, konformizmu społecznego i poczucia bezpieczeństwa związane były z obawami przejawianymi wobec różnych zjawisk społecznych i natural-nych18. W innych badaniach osoby, które wykazywały wysoki poziom wartości konserwatywnych były spostrzegały większe obawy związane z zarażeniem się w okresie pandemią grypy H1N119.

Trzecią zmienną mogącą wpływać na postawy odnośnie nauki i implementacji nowych technologii jest siła przywiązania do lokalnej społeczności, do własnej grupy społecznej. Silna identyfikacja grupowa w wielu badaniach okazywała się predyktorem działania w interesie lokalnej społeczności. Badania psychologiczne i socjologiczne wykazały również, że silnie rozwinięta tożsamość grupowa jest predyktorem gotowości do działania w interesie członków grupy własnej20. Na przykład rolnicy, tym chętniej angażowali się w protesty organizacji rolniczych, im bardziej identyfikowali się oni ze społecznością rolników. Mechanizm ten znajduje odzwierciedlenie także w odniesieniu do innych tożsamości społecznych, takich jak identyfikacja ze związkami zawodowymi, czy identyfikacja płciowa, która okazywała się istotnym determinantem zaangażowania się w akcje społeczne i polityczne w kontekście zrównania praw mężczyzn i kobiet. Tak więc siła związku z lokalną społecznością może być predyktorem angażowania się w protesty przeciw technologiom, które wydają się zagrażać grupie, lub w działania na rzecz poprawy statusu materialnego grupy i lobbowanie na rzecz technologii, które wydają się być korzystne dla lokalnej społeczności.

Kolejną zmienną ważną w omawianym kontekście jest poczucie kontroli zarówno osobistej jak i grupowej. Poczucie wpływu na otoczenie i kontroli jest bardzo ważną ludzką potrzebą i jej zaspokojenie wielokrotnie wiązano z ogólnym lepszym funkcjonowaniem psychicznym21. Większe poczucie kontroli koreluje na przykład ze spostrzeganiem mniejszego ryzyka związanego z awarią elektrowni atomowej, a osoby które wykazują niższy poziom zaspokojenia poczucia kontroli odnośnie swojego bezpieczeństwa, wykazują większy lęk z nim związany. Poczucie kontroli grupowej wiąże się natomiast z tendencją do angażowania się w zachowania chroniące grupę i przynoszące jej wymierne korzyści. Tak więc poczucie wpływu na lokalną społeczność może wiązać się z większą tendencją do przejawiania pozytywnych postaw wobec technologii, jeśli przyniosą one korzyści dla społeczności22.

Analizować powinno się również rolę emocji w kształtowaniu postaw wobec technologii. Przesłanek do tego dają badania nad tzw. motywowanym poznaniem, czyli tendencyjnym rozumowaniem ("motivated reasoning")23. Rozumowanie takie może być formą wewnętrznej regulacji emocji, przy której przetwarzanie informacji dochodzących ze świata, prowadzi do takiego ich interpretowania, które służy zmniejszaniu negatywnych lub zwiększaniu pozytywnych emocji. Wynikiem tego jest psychologiczny mechanizm, polegający na tym, że zazwyczaj szukamy potwierdzenia naszych przekonań i tez, a informacje z nimi

sprzeczne ignorujemy albo pomijamy w naszych rozważaniach. W kontekście odbioru nauki i technologii, wiele badań wykazało, że ludzie mają tendencję do dostrzegania głównie pozytywnych aspektów rzeczy, zjawisk czy technologii, które są przez nich lubiane oraz głównie negatywnych charakterystyk zjawisk, które są przez nich nielubiane24.

Kolejnym obszarem na którym koncentrują się badacze z obszaru PUS i STS jest rola społecznych reprezentacji, czyli sposób jak ludzie reagują na sposób przedstawiania i oceniania nauki i technologii w mediach i dyskursie pu-blicznym25. Społeczne reprezentacje mogą być traktowane jako zbiór "zdroworozsądkowej wiedzy", czy "naiwnych teorii" i zakorzenione są w szerszym kontekście dominujących w danej grupie społecznej poglądów na świat i na mechanizmy nim kierujące. Cytując prace Robina Goodwi-na należy podkreślić, iż reprezentacje społeczne pełnią istotne funkcje społeczne w kierowaniu i uzasadnianiu działania. Pomagają na przykład wyjaśnić często pozornie "irracjonalne" poglądy na temat chorób zakaźnych, prezentowane przez osoby i całe wspólnoty. Reprezentacje społeczne pomagają ludziom wyjaśniać skomplikowane zjawiska i nowe technologie zakotwiczając je w ramach istniejącej wiedzy i stereotypów, co może być przyczyną kształtowania się nowych problemów społecznych, wpływać na odbiór kampanii informacyjnych czy zniekształcać i utrudniać dyskusje nad zaletami i wadami technologii26.

Powyższe przykłady pokazują, jak wiele czynników i mechanizmów psychologicznych odpowiada za rozwój postaw wobec nauki i technologii. Pokazują również, iż nie ma prostej odpowiedzi na pytania o to, jak ludzie rozumieją naukę i co kształtuje ich postawy i nastawienia wobec innowacji technologicznych. Tym ważniejsze stają się praktyki mające na celu rozwinięcie publicznego rozumienia nauki i rozwinięcie dyskursu na temat faktycznych szans i zagrożeń związanych z technologiami.

Publiczne rozumienie nauki i technologii może służyć wielu celom. Po pierwsze wiedza ułatwia zaangażowanie obywateli w publiczne debaty m.in. z zakresu energii jądrowej, utylizacji odpadów jądrowych, roli i finansowania badań nad komórkami macierzystymi. Po drugie wiedza ułatwia podejmowanie decyzji w życiu codziennym. Przykładem mogą być decyzje dotyczące leków, antybiotyków i ich odpowiednie stosowanie czy też zasad korzystania z energii elektrycznej. Po trzecie wiedząc więcej na temat otaczającego nas świata jesteśmy bardziej świadomi tego, co wokół nas się dzieje. Przeszkodą jest fakt, że problematyka określana jako nauka-technika-społeczeństwo nigdy nie rozwinęła się w polskich badaniach naukowych. Lech Zacher wyjaśnia tę sytuację w swojej najnowszej publikacji:

"Stało się tak najprawdopodobniej dlatego, iż niejako z natury jest to dziedzina interdyscyplinarna, wymagająca przekraczania granic instytucjonalnych. Niezbędna wiedza o technice i naukach ścisłych nie znajduje się "w posiadaniu" przedstawicieli nauk społecznych i humanistycznych, którzy od niej stronią i mówią "zostawmyproblemy techniki inżynierom", podczas gdy problematyka STS zahacza - i to mocno - o problemy polityki, edukacji, transferu techniki, inwestycji czy nakładów na B+R"27.

IDEA WARTOŚCIOWANIA TECHNIKI

Technologie, które społecznie postrzegane są jako ryzykowne lub wręcz niebezpieczne (biotechnologie - GMO, komórki macierzyste, biometria; technologie energetyczne - od technologii pozyskiwania gazu z łupek, farm wiatrakowych po termojądrowe) stanowić mogą (stanowią) zarzewie poważnych konfliktów społecznych. W tym względzie istotną rolę odgrywa koncepcja wartościowania techniki (technology assessmentTA). Idea ta rozwinęła się w drugiej połowie lat 60. w Stanach Zjednoczonych i została sprecyzowana przez Narodową Fundację Nauki. Działania te były zdefiniowane jako studia polityki (policy studies) zaprojektowane dla lepszego zrozumienia konsekwencji społecznych rozwoju istniejących lub wprowadzenia nowych technologii, z naciskiem na efekty, które zwykle są nieplanowane i nieprzewidywalne28.

U podstaw wartościowania techniki leży przekonanie, iż technika i upowszechnienie jej w społeczeństwie prowadzą do różnorodnych następstw, które trzeba przewidywać, odpowiednio opisać i w konsekwencji dokonać ich oceny. Obejmuje ono w ogólności część analityczną oraz część ewaluacyjną i szczególnie ta ostatnia, ze względu na uwikłanie w różnorodne systemy wartości, wiąże się z wieloma problemami konfliktowymi o charakterze aksjo-logicznym29.

Obecnie TA w wielu państwach została zinstytucjonalizowana i funkcjonuje jako proces polityczno-społeczny, do którego włącza się także obywateli. Wśród instytucji europejskich zajmujących się analizą wpływu technologii na społeczeństwo należy wymienić funkcjonującą od kilkunastu lat sieć European Parliamentary Technology Assessment (EPTA), która stanowi międzyparlamentarne forum współpracy w kwestiach dotyczących rozwoju nowych technologii. Działalność EPTA jest postrzegana jako wsparcie demokratycznej kontroli nad naukowymi oraz technologicznymi innowacjami. EPTA została

formalnie utworzona w 1990 r. pod patronatem Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego. Obecnie w jej skład wchodzi 13 instytucji30 powiązanych z parlamentami krajowymi i ośrodkami badawczymi. Polska obecnie ma status jedynie członka stowarzyszonego (Biuro Analiz Sejmowych przy Kancelarii Sejmu (BAS)). W listopadzie 2013r. powołano w Polskie Towarzystwo Oceny Technologii, które zapowiedziało dążenie do członkostwa w EPTA.

Rozwój koncepcji wartościowania techniki (TA) związany był m.in. z kryzysem ekspertów, co wywołało wzmocnienie naukowego doradztwa politycznego, wzmocnienie procesów komunikowania i przekazywania wiedzy dla laików i udział w procesach podejmowania decyzji, przedstawicieli organizacji pozarządowych, laików i osób dotkniętych określonymi skutkami

(zainteresowanych kontrowersyjna kwestią). Z pierwszą i drugą reakcją wiązały się modele decyzyjne. Wynikiem drugiej i trzeciej reakcji było partycypacyjne (uczestniczące; participatory Technology Assessment - pTA) wartościowanie techniki. Polityka akceptacji, oparta o model partycypacyjnej komunikacji powstała w latach 90. XX w., pojmowana jako proces dialogu pomiędzy stronami (politycy, eksperci, podmioty zainteresowane wdrożeniem technologii - stakeholders, organizacje pozarządowe, mieszkańcy. Andrzej Kiepas wyjaśnia genezę partycypacyjnego wartościowania techniki odwołując się do założenia o istnieniu różnorodnych konfliktów w obszarze techniki (tabela1).

Technology Assessment jest - według Andrzeja Kiepa-sa - może przybierać różne postaci: dyskursu kooperacyjnego - jego cel to zmniejszenie deficytów zarządzania pojawiających się w pluralistycznym społeczeństwie; dyskursu nieograniczonego - wszyscy uczestnicy mogą dzięki weto kontrolować następstwa upowszechniania techniki czy konferencji konsensualnych rozwijanych w Ameryce i w Danii. Autor zauważa, że modele partycypacyjne mają również swoje ograniczenia i negatywne strony. Otwierają określone możliwości, ale zarazem nie rozwiązują określonych problemów. Wartościowanie techniki może przyczynić się do poszerzenia wiedzy o skutkach techniki, prowadzić do wzrostu systemowego zaufania czy też uczynić procesy podejmowania decyzji bardziej transparentnymi. Nie jest ono natomiast w stanie rozwiązać wszystkich problemów legitymizacyjnych oraz konfliktów wartości bądź wyeliminować w praktyce problem ograniczonego uczestnictwa w procesach ewaluacji techniki i jej następstw31.

Przykładowe i bardzo aktualne zagadnienie obarczone dużym potencjałem ryzyka społecznego stanowi problematyka energetyczna32. Z jednej strony wyzwania związane ze zmianami klimatycznymi i przyjmowanymi przez rządy i instytucje strategiami energetycznymi obniżającymi emisję CO2 33 z drugiej zaś stały wzrost zapotrzebowania energetycznego34 na poziomie indywidualnym i przemysłowym w związku z polityką reindustralizacji Europy wikłają się w społeczne zachowania i percepcję zagrożeń inwestycji energetycznych. Jest to problematyka wieloaspektowa, łącząca zagadnienia nie tylko natury technologicznej i ekonomicznej ale też politycznej (na wszystkich szczeblach władzy) i społecznej. Społeczne podejście do energetyki, wykracza poza pomiary sondażowe akceptacji dla inwestycji budowlanych siłowni energetycznych. Wiąże się z szeroko pojętą kulturą energetyczną definiowaną przez Zbigniewa Łuckiego i Władysława Misiaka 35 jako humanistyczne podejście do spraw energii ze strony jej producentów, jak i jej konsumentów, umożliwiającą rozwiązywanie problemów społecznych.

KOMUNIKOWANIE O RYZYKU

Główne problemy związane z komunikacją o ryzyku formułuje Magdalena Gadomska36 podkreślając, że główna trudność z przekonaniem społeczeństwa do akceptacji ryzyka wiąże się z tym, że każda ze stron: inwestorzy, eksperci, społeczeństwo - zwykle mówi o czym innym: co innego chce społeczeństwo, co innego badają eksperci, a co innego demonstrują zwolennicy nowej techniki. Według autorki najważniejszym elementem prawidłowej komunikacji jest "przetłumaczenie" informacji naukowej na temat ryzyka na język zrozumiały dla ogółu ludności, gdyż informacje mają dotrzeć do ludzi o różnym poziomie kultury naukowej i do ludzi pozbawionych tej kultury. Ponadto przekaz powinien być zrozumiały, relewantny, adekwatny i wiarygodny. Badania Magdaleny Gadomskiej pokazują, że wiarygodność komunikacji odnosi się do relacji do komunikującego, a nie treści komunikacji. Brak zaufania do komunikującego może zaprzepaścić najlepszy komunikat. Z kolei zwiększenie wiarygodności może nastąpić poprzez partycypację społeczności lokalnych oraz otwartość negocjacji inwestorów z władzami centralnymi, regionalnymi i lokalnymi37.

Rolę komunikacji w procesie wdrażania programu polskiej energetyki jądrowej podnoszą również badania autorstwa Piotra Stankiewicza i Aleksandry Lis p.t. Opinia publiczna o planach rozwoju energetyki jądrowej w Polsce i wybranych województwach w latach 2010-2011. Badania te objęły zagadnienia związane bezpośrednio z oczekiwaniami społeczeństwa w obszarze komunikacji społecznej i dostępu do informacji wydarzeniach w Fukushimie. Autorzy opracowania wskazują, że w kwestii komunikacyjnej poparcie dla elektrowni jądrowej nie jest bezwarunkowe, ani tym bardziej "dane raz na zawsze". Z uzyskanych wypowiedzi wyłania się potrzeba wyjścia poza klasyczną kampanię informacyjno-edukacyjną, opartą na dokształcaniu obywateli w zakresie zagadnień związanych z energetyką jądrową. Mieszkańcy nie tyle oczekują nowej wiedzy z zakresu funkcjonowania elektrowni jądrowej, a dostępu do informacji, możliwości zadawania pytań, wyjaśniania wątpliwości, rozwiązywania spornych i niejasnych kwestii.

Autorzy wskazują na możliwość wyróżnienia trzech podstawowych poziomów komunikacji z obywatelami:
  • pierwszy to jednokierunkowe informowanie o planach i działaniach podejmowanych przez władze oraz o ich ewentualnych konsekwencjach;

  • drugi poziom zakłada wzajemną komunikację, na przykład w postaci konsultacji społecznych. Na tym poziomie decydenci i inwestorzy mogą wysłuchać głosów obywateli, nie są jednak zobligowani, by głosy te uwzględniać;

  • trzeci poziom zakłada współdecydowanie obywateli. Autorzy wnioskują, że poprzestanie na pierwszym poziomie, informowania i edukowania społeczeństwa nie odpowiada oczekiwaniom społeczeństwa i może przyczynić się wręcz do zaognienia konfliktu i zantagonizowania społeczeństwa38.
WNIOSKI

Społeczeństwo polskie po raz pierwszy styka się z sytuacja, w której w sposób publiczny rozważa się realizację wielu inwestycji w zakresie energetyki z zastosowaniem nowych, nieznanych szerokiej publiczności technologii energetycznych. Wśród nich są technologie budzące obawy i kontrowersje: energetyka jądrowa, gaz z łupków czy odnawialne źródła energii np. bazujące na sile wiatru. Brakuje usystematyzowanej wiedzy, w jaki sposób przy podejmowaniu decyzji dotyczących lokalizacji inwestycji uwzględnić formy partycypacji społecznej. Analiza inwestycji energetycznych "zablokowanych" przez protesty pokazuje, że główną przeszkodą w ich realizacji były błędy w komunikacji społecznej. Raport Energetyka wiatrowa w Polsce 39 potwierdza, że w obszarze dyskusji ze społeczeństwem często mamy do czynienia z mitami, stereotypami, sprzecznymi poglądami, przekłamaniami i oskarżeniami. Autorzy raportu wyraźnie podkreślają, że opór społeczny może opóźnić lub nawet wstrzymać przygotowanie i realizację inwestycji dlatego należy kierować dyskurs społeczny na tory dyskusji merytorycznej, opartej na bogatym i dobrze udokumentowanym dorobku naukowym.

Do pozostałych przyczyn braku społecznej akceptacji inwestycji energetycznych zalicza się: próby narzucenia niechcianej inwestycji "siłą", nieznajomość proponowanej techniki przez społeczeństwo, pominięcie obaw społecznych i nieuwzględnienie ich w procesie decyzyjnym, brak korzyści dla lokalnej społeczności i biznesu. Z drugiej strony wśród atrybutów sukcesu partycypacji społecznej w projektach energetycznych znajdują się: akceptacja legalnych procedur procesu decyzyjnego przez interesariuszy, rozumienie przez inwestorów obaw społecznych, zapewnienie pełnej i adekwatnej reprezentacji interesariuszy przez dostosowanie narzędzi komunikacyjnych do wymogów i potrzeb danej grupy społecznej40.

Program polskiej energetyki jądrowej zakłada, iż w procesie planowania i wdrażania energetyki jądrowej bardzo ważnym zadaniem będzie prowadzenie rzetelnych i profesjonalnych działań informacyjnych, popularyzatorskich i umożliwiających partycypację społeczeństwa w podejmowaniu decyzji, które realizowane będą na zasadach i w trybie ustawy Prawo atomowe oraz ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko41. Ponadto przygotowano dokument Koncepcja kampanii informacyjnej dotyczącej energetyki jądrowej: Bezpieczeństwo, które się opłaca42 stanowiący zbiór podstawowych założeń niezbędnych do przygotowania i przeprowadzenia kampanii informacyjnej na rzecz energii jądrowej w Polsce.

Analiza dotychczasowych działań komunikacyjno-informacyjnych podejmowanych w związku z programem polskiej energetyki jądrowej prowadzi do konstatacji, że bez pogłębionego zrozumienia percepcji ryzyka technologii energetycznych w polskim społeczeństwie nie ma możliwości prowadzenia dialogu i konsultacji społecznych. Uzasadnione jest prowadzenie działań zmierzających do zapobiegania konfliktom i protestom poprzez dogłębne poznanie ich przyczyn i konfrontowanie sprzecznych poglądów oraz działania edukacyjne. Pomimo deklaratywnych wezwań ze strony różnych podmiotów do dialogu społecznego, większość prowadzonych kampanii informacyjnych koncentruje się na prostym przekonywaniu "przeciwników" inwestycji nie bazując na wielopłaszczyznowych analizach społeczności lokalnych. Brak wypracowanych na naukowych podstawach spójnych narzędzi partycypacji deliberatywnej związanych z włączeniem społeczności lokalnych w procesy decyzyjne prowadzić może do poczucia niesprawiedliwości procesualnej wśród mieszkańców i protestów nie względem samej technologii ale sposobu jej wdrażania.

LITERATURA

1 Program polskiej energetyki jądrowej, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2014, http://www.mg.gov.pl/files/upload/19990/PPEJ% 2028_01_2014.pdf (data odczytu: 01.03.2014).
2 Z. Łucki, Wyzwania energetyczne Polski w .świetle spójności społeczno-ekonomicznej, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, 2011, nr 18, s. 373.
3 L. Zacher, Relacja technika-społeczeństwo jako przedmiot badań i ewaluacji (przeglądproblematyki), w: Nauka, technika, społeczeństwo. Podejścia i koncepcje metodologiczne, wyzwania innowacyjne i ewaluacyjne pod red. L. Zachera, Warszawa 2012, s. 16.
4 Z. Łucki, A. Byrska-Rąpała, B. Soliński, I. Stach, Badanie świadomości energetycznej społeczeństwa polskiego, "Polityka Energetyczna " 2006 T. 9, z. 2, s. 5-63 dostęp: http://www.min-pan. krakow.pl/Wydawnictwa/PE092/lucki.pdf [11.01.2014].
5 Szerzej na ten temat: G. Gauchat, The cultural authority of science: Public trust and acceptance of organized science, Public Under-standing of Science 2011, nr 20 (6), s. 751-77; E. Griessle, One size fits all? On the institutionalization of participatory technology assessment and its interconnection with national ways of policy-making: the cases of Switzerland and Austria, Poiesis Prax 2012, nr 9, s. 61-80; N. Gupta, A. Fischer, L.J. Frewer, Socio-psychological determinants ofpublic acceptance of technologies: A review. Public Understanding of Science 2011, nr 21(7), s. 782 -795; J.C. Besley, Public Engagement and the Impact of Fairness Perceptions on Deci-sion Favorability and Acceptance, Science Communication 2010, s. 32(2), s. 256 -28.; S. Joss, Toward the Public Sphere - Reflections on the Development of Participatory Technology Assessment, Bulle-tin of Science Technology & Society 2002, s. 219-231; M.C., Nisbet, K. Goidel, Understanding citizen perceptions of science controversy: Bridging the ethnographic-survey research divide. Public Under-standing of Science 2007, nr 16, s. 421-440; A. Prades López, T. Horlick-Jones, Ch. Oltra, R. Sola, Lay perceptions of nuclear fusion: multiple modes of understanding, Science and Public Policy 2008, nr 35(2), s. 95-105; G.R., Flynn, P. Slovic, Technological stigma. American Scientist 1995, nr 83, s. 220-223.
6 U. Beck, Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa, Warszawa 2012
7 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej nowoczesności,Warszawa 2002, s. 18-19.
8 Special EUROBAROMETER 324 " EUROPEANS AND NUCLEAR SAFETY", European Commision 2010.
9 CBOS - VI2006, VII 2008, IV 2011, IV 2013; Badanie Ambasady Brytyjskiej II2009; Badanie dla Ministerstwa Gospodarki - IX 2009, IX 2010; TNS OBOP - VII 2011r., XI2013; Millward Brown SMG/ KRC - XI 2012r; obecnie rozstrzygnięto przetarg na kolejne badania sondażowe dla Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych.
10 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka. W drodze do innej rzeczywistości, Warszawa 2002; Społeczeństwo światowego ryzyka. W poszukiwaniu utraconego bezpieczeństwa, Warszawa 2012.
11M. Douglas, Risk and Blame, London 1992.
12 M. Foucault, Governality, [w:] G.Burchell, C.Gordon, P. Miller (red.), The Foucault Effect, London 1991.
13 J. Flynn, P. Slovic, H. Kunreuther, (red.), Risk, Media and Stigma. Understanding Public Challenges to Modern Science and Technology, London 2001.
14 J. Arnoldi, Ryzyko, Warszawa 2011, s. 146.
15 Op. cit., s. 143-144.
16 R. Goodwin, T. Masahito, S. Shaojing, i G. O. Stanley Jr., Model-ling Psychological Responses to the Great East Japan Earthąuake and Nuclear Incident. PLoS ONE 2012, nr 7 (5), s. e37690.
17 S.H. Schwartz, A Theory of Cultural Values and Some Implications for Work. AppliedPsychology 1999, nr 48 (1), s. 23-47.
18 S. H. Schwartz, L. Sagiv, and K. Boehnke, Worries and Values. Journal of Personality 2000, nr 68 (2), s. 309-46.
19 R. Goodwin, S. O. Gaines Jr, L. Myers, and F. Neto, Initial Psy-chological Responses to Swine Flu. International Journal of Behav-ioral Medicine 2011, nr 18, (2), s. 88-92.
20 Zobacz na przykład: B. Klandermans, How Group Identification Helps to Overcome the Dilemma of Collective Action. American Be-havioralScientist, 2002, 45 (5); 887-900; C. Kelly, J. Kelly, Who Gets Involved in Collective Action? Social Psychological Determi-nants of Individual Participation in Trade Unions. Human Relations 1994, nr 47 (1), s. 63-88.
21 R. F. Baumeister, Meanings in Life. New York: Guilford, 1991.
22 Więcej na ten temat zobacz w: A. Gómez, M.L. Brooks, M.D. Buhrmester, A. Vaząuez, J. Jetten, and W.B. Swann, Jr., On the Na-ture of Identity Fusion: Insights Into the Construct and a New Meas-ure. Journal of Personality and Social Psychology 2011, nr 100 (5), s. 918-33; E. Vaughan, Chronic Exposure to an Environmental Hazard: Risk Perceptions and Self-protective Behavior. Health Psychol-ogy 1993, nr 12 (1), s. 74-85.
23 Z. Kunda, The Case for Motivated Reasoning. Psychological Bul-letin 190, nr 108 (3), s. 480-98.
24L. Sjóberg, Factors in Risk Perception. Risk Analysis 2000, nr 20 (1), s. 1-12.
25 S. Moscovici, Notes Towards a Description of Social Representa-tions. European Journal of Social Psychology 1988, nr 18 (3), s. 211
-50.
26 Więcej na ten temat piszą: G. Elcheroth, W. Doise, and S. Reicher, On the Knowledge of Politics and the Politics of Knowledge: How a Social Representations Approach Helps Us Rethink the Subject of Political Psychology. Political Psychology 2011, 32 (5), 729-758; R. Goodwin, S. Haąue, S. B. S. Hassan, A. Dhanoa. Representations of Swine Flu: Perspectives From a Malaysian Pig Farm. Public Under-standing of Science 2011, 20 (4), 477-90; W. Wagner, Description, Explanation and Method in Social Representation Research. Papers on Social Representations 1995, nr 4 (2), s. 156-76.
27L.W. Zacher (red.), Nauka-technika-społeczeństwo. Podejścia i koncepcje metodologiczne, wyzwania innowacyjne i ewaluacyjne, Warszawa 2012, s. 7. Zobacz również tego autora w: Sterowanie procesami rewolucji naukowo-technicznej - Przesłanki i założenia ogólne, Ossolineum, Wrocław - Warszawa 1978; Globalne problemy współczesności - interpretacje i przykłady, UMCS, Lublin 1992; Gry o przyszłe światy, Warszawa 2006, PAN; Transformacje społeczeństw - od informacji do wiedzy, Warszawa 2007; Społeczne wartościowanie techniki - Przegląd zagadnień (redakcja i współautor-stwo), seria Komitetu "Polska 2000" PAN, Wrocław - Warszawa, t. 2, 1984; Społeczeństwo informacyjne - Aspekty techniczne, społeczne i polityczne, (red. i współautorstwo), UMCS - FE Transformacje, Lublin - Warszawa 1992; Społeczeństwo a ryzyko - Multidyscypli-narne studia o człowieku i społeczeństwie w sytuacji niepewności i zagrożenia (współautorstwo i współredakcja z A. Kiepasem), Warszawa - Katowice 1994, i inne.
28 J. F. Coates, Wartościowanie techniki - próba agendy na XXI wiek, [w:] L. Zacher (red.), Nauka technika społeczeństwo. Podejścia i koncepcje metodologiczne, wyzwania innowacyjne i ewaluacyjne, Warszawa 2012, s. 410.
29 A. Kiepas, Wartościowanie techniki jako proceduralna metoda rozwiązywania konfliktów, [w:] L. Zacher (red.), Nauka technika społeczeństwo. Podejścia i koncepcje metodologiczne, wyzwania innowacyjne i ewaluacyjne, Warszawa 2012, s. 427.
30 W skład EPTA wchodzą: Scientific and Technological Options As-sessment (STOA), European Parliament, Teknologiradet - Danish Board of Technology (DBT), Tulevaisuusvaliokunta - Committee for the Future, Finnish Parliament, Office Parlementaire dEvaluation des Choix Scientifiąues et Technologiąues (OPECST) - Parliamen-tary Office for Evaluation of Scientific and Technological Options, Assemblee Nationale and Senat, France,Buro fur Technikfolgen-Abschatzung beim Deutschen Bundestag (TAB) - Office of Technology Assessment at the German Parliament, Committee on Technology Assessment, Greek Parliament, Comitato per la Valutazione delle Scelte Scientifiche e Tecnologiche (VAST) - Committee for Science and Technology Assessment, Italian Parliament, Rathenau Instituut, Netherlands, Teknologiradet - Norwegian Board of Technology (NBT), Centre for Technology Assessment / Zentrum fur Technolo-giefolgen-Abschatzung (TA-SWISS), Switzerland, Parliamentary Office of Science and Technology (POST), UK Parliament, Consell As-sessor del Parlament sobre Ciencia i Tecnologia (CAPCIT) - The Advisory Board of the Parliament of Catalonia for Science and Technology.
31 A. Kiepas, op.cit, s. 429.
32 W artykule pojęcie " energetyka" obejmuje wszystkie źródła energii pierwotne (ropę, gaz, węgiel, źródła odnawialne, energię jądrową itd.) i finalne (energia elektryczna, paliwa) jak również ich konsumpcję i społeczną percepcję.
33 Np. na poziomie Unii Europejskiej: Porozumienie Kopenhaskie,
" Energy Roadmap 2050", Pakiet klimatyczno-energetyczny do 2030,
34 W Scenariuszu Nowych Polityk szacuje się, że światowy popyt na energię elektryczną będzie wzrastał rocznie o 2,2% rocznie w latach 2008 - 2035, Word Energy Outlook, 2010, s. 9, dostęp: http:// www.iea. org/publications/freepublications/publication/ WEO2010_es_polish.pdf[11.01.2014]; Ministerstwo Gospodarki szacuje, że w latach 2006-2030 zapotrzebowanie na energię finalną w Polsce wzrośnie o 29 % (najbardziej w sektorze usług - o 90 % - i w transporcie - o 75 %), dostęp: http://www.mg.gov.pl/files/ upload/8134/Prognoza %20zapotrzebowania%20 na %20paliwa % 20i%20energie-ost.pdf.
35 Z. Łucki, W. Misiak, Energetyka a społeczeństwo, Warszawa
2010, s. 72.
36 M. Gadomska, Potoczna percepcja i społeczna akceptacja skomplikowanych technologii. Przypadek syntezy termojądrowej, "Postępy Techniki Jądrowej", t. 51, z. 1, s. 5-9.
37 M. Gadomska, Potoczna percepcja i społeczna akceptacja skomplikowanych technologii. Przypadek syntezy termojądrowej, "Postępy Techniki Jądrowej", t. 51, z. 1, s. 5-9.
38 P. Stankiewicz, A. Lis, Dla kogo elektrownia jądrowa? Opinia publiczna o planach rozwoju energetyki jądrowej w Polsce i wybranych województwach w latach 2010-2011, dostęp: http:// www.energetyka.gpnt.pl/doc/raport.pdf [11.01.2014].
39Raport Energetyka wiatrowa w Polsce, dostęp: http:// www.paiz.gov.pl/files/?id_plik=21375, [data odczytu: 12.03.2014].
40 Z. Łucki, W. Misiak, Energetyka a społeczeństwo. Aspekty socjologiczne, Warszawa 2012, s. 131.
41 Program polskiej energetyki op. cit., s. 144.
42Dostęp: http://bip.mg.gov.pl/files/5.KONCEPCJA%20PO% 20MODYFIKACJI_0.pdf [12.02.2014].

×

DALSZA CZĘŚĆ ARTYKUŁU JEST DOSTĘPNA DLA SUBSKRYBENTÓW STREFY PREMIUM PORTALU WNP.PL

lub poznaj nasze plany abonamentowe i wybierz odpowiedni dla siebie. Nie masz konta? Kliknij i załóż konto!

SŁOWA KLUCZOWE I ALERTY

Zamów newsletter z najciekawszymi i najlepszymi tekstami portalu

Podaj poprawny adres e-mail
W związku z bezpłatną subskrypcją zgadzam się na otrzymywanie na podany adres email informacji handlowych.
Informujemy, że dane przekazane w związku z zamówieniem newslettera będą przetwarzane zgodnie z Polityką Prywatności PTWP Online Sp. z o.o.

Usługa zostanie uruchomiania po kliknięciu w link aktywacyjny przesłany na podany adres email.

W każdej chwili możesz zrezygnować z otrzymywania newslettera i innych informacji.
Musisz zaznaczyć wymaganą zgodę

KOMENTARZE (0)

Do artykułu: Społeczny wymiar procesu wdrażania energetyki jądrowej w Polsce

NEWSLETTER

Zamów newsletter z najciekawszymi i najlepszymi tekstami portalu.

Polityka prywatności portali Grupy PTWP

Logowanie

Dla subskrybentów naszych usług (Strefa Premium, newslettery) oraz uczestników konferencji ogranizowanych przez Grupę PTWP

Nie pamiętasz hasła?

Nie masz jeszcze konta? Kliknij i zarejestruj się teraz!